Berit Brænd har gitt oss gleden av å kunne publisere en ny essay fra hennes hånd:

Det er ikkje alle ord som har like god klang. Nokre er beint fram ganske negative. Bikkjemøkk. Rotfylling. Togstans. Plutonium. Beinbrott.  Dei fleste har vel nokon lunde dei same assosiasjonane til desse orda, sjølv om ei rotfylling for ein tannlækjar òg inneber ei inntektskjelde, og plutonium kan vera interessant for ein atomfysikar. Andre er berre godord. Barnelatter. Laurdagsgodt. Vårblomar. Knallføre. Fruktkurv. Ikkje sant? Kan hende tannlækjaren her òg ville ta dissens på laurdagsgodtet, og allergikaren på blomane, men alt i alt er det vel noko tiltrekkjande over desse omgrepa.

 

Andre ord kan vera fine for deg, men fæle for meg. Lungemos. Hip hop. Shopping. Eller kanskje omvendt, fine for meg og ille for deg? Tenåringar? Ventetid? Middagsrestar? Nokre ord er temmeleg nøytrale til vi set dei i ein samanheng.  Gullhår. Hår i suppa. Hårlaus. Hårfin. Hentehår. Slik kunne eg halda på. I og for seg held eg på slik ofte, for det er jobben min; eg er norsklærar. Og tek du eit ord som russetid, kan eg fortelja deg at det tyder noko heilt anna for ein lærar enn ein elev.

 

Mannen min arbeider på eit asylmottak. Smak på det ordet. –Eg jobbar på eit asylmottak, seier han. –Jaha, seier folk. –Jaså. Så ventar dei litt, kastar eit blikk på han, smilar kanskje litt forsiktig. –Og   korleis likar du det, då, spør dei så. –Fint, seier han. –Eg trivst godt. Så hevar dei augebryna ein to-tre millimeter, ikkje så mykje at det blir påfallande, men så mykje at det synst.  –Javel? Du trivst? –Ja, det er mykje trivelege folk, seier han. Så rømmar dei seg liksom, skuldrene fell ned noko meir enn augebryna fôr opp, dei kastar eit blikk ut av vindauget. -Jau, det er klart, seier dei. Det var ikkje det svaret dei hadde venta, men dei må jo tru på han når han seier det. Inntil vidare.

 

Det er rart med ord. Eg hadde ei økt med tredjeklassa mi her om dagen. Temaet var språkbruk, språk og makt, og korleis innhaldet i orda kan endra seg. Det er dette vi  kallar pragmatikk; korleis vi brukar orda, og kva vi vil at andre skal forstå med dei orda vi bruker. Eg gav dei ei oppgåve som eg nok må innrømma eg ikkje skjønte rekkevidda, enn seie mogelege resultat, av, slik som dotter mi sa det, da eg fortalde ho om det: ”Herregud, mamma, kva tenkte du på?”  Dei skulle skriva ned kjønnsbundne skjellsord, det vil seie skjellsord som berre vert brukt om anten menn eller kvinner. Vi som er gamle nok og av rett kjønn, vi hugsar kampvisene frå syttitalet, og kan fylle på i det uendelege med hurpe, hespetre, megge, sugge, kjerring, kjeftesmelle og andre fengande synonym for hokjønn.

 

Eg venta meg eit forklåra lys over panna til elevane mina då dei skjøna skilnaden i nemningane; det er vel slik at det er ikkje riktig så gale for ein kar å bli kalla trollmann som for eit kvinnfolk å bli kalla heks, og at lista er mange gonger så lang for kvinner. Dumme menn og troll til kjerringar, liksom. Det som det verkeleg enda opp med, var sjølvsagt at elevane skreiv ned eit rikeleg, friskt, og for meg delvis ukjend, utval av særleg slåande kjønnsrelaterte uttrykk, med anatomien som kjelde. Eg prøvde å halda på fatninga og skreiv – dei fleste av dei - ned på tavla, der eg, mitt dumme naut, hadde laga to spaltar, ei for uttrykk om menn og ei for uttrykk mynta på kvinner, slik at eg måtte skrive dei ned. Og smak litt på ordet spalte her.

 

Så eg skreiv ned ord eg aldri før hadde skrive, og eg sleit med det. Eg har litt tungt for det der. For å kjempa meg tilbake på banen, peika eg venleg, men fast, på at nokre av orda deira ikkje kunne kallast kjønnsbundne på det viset at dei berre kunne brukast om eitt kjønn, og difor måtte avvisast; for eksempel omgrep som i korte, klåre ordlag skildrar einkvan som driv oral handsaming av mannlege, private delar ved hjelp av undertrykk, dei kan i våre tolerante dagar brukast både om menn og kvinner. Jau, det måtte dei medgje, så det kom ikkje på tavla.

 

Det var no den typen omgrep. Attende til asylmottaket. Kva for assosiasjonar får du til dét ordet? Ein politikar på Nordvestlandet lika ikkje årets Grand Prix-vinnar, og kom i skade for å skriva det ho meinte om den saken på Face book. Der vart ordet asylmottak nemnd, og det var ikkje med positiv tilleggstyding. Ein kan no meina det ein vil om asylmottak og asylantar og til- og fråsending og heime og borte. Det er eit fritt land. Men kva fortel dette ordet om folka som bur på mottaket? Eigentleg ingen ting, bortsett frå at dei har reist frå landet sitt, og ikkje tenkjer på å dra attende, viss dei ikkje må. Dei vil heller bu her, av ulike årsaker. Dét veit vi om dei, og ikkje ein tøddel meir. Eg kjenner nokre av dei. Dei eg kjenner, likar eg. Dei verkar fornuftige og skikkelege. Vi ler av dei same tinga. Kjende eg alle, var det nok einkvan eg ville mislika. Det er som i bygda elles. Nokre kallar dei svartingar. Det opprører meg, men så pustar eg med magen og fortel meg sjølv at det er berre eit ord, det òg. Det er kanskje ikkje så gale meint. Eller?

 

Vi diskuterte ordet kjerring på jobben ein dag. Vi damene lika det ikkje noko særleg, men karane sa at, nei, det var då eit ord som var berre positivt. Det kom jo av kjære, så om dei sa kjerringa mi, så meinte dei det kjæraste dei åtte, det måtte da vi òg fatta? -Så da, sa eg, når de pratar om kjerringfotball, då meiner de eigentleg noko veldig bra, eit spel til etterfølging? Nja, nei, ikkje nett slik kanskje, men. Så begynte dei å snakka om kva som elles sto i avisa.

 

Neger er eit slikt ord. Det er mykje prat om slike ting no. -Så dumt, seier folk. Akkurat som om ord har så mykje å seie. Det tyder jo berre ein som er svart. Og svarte er dei jo. Kva skal ein seia da? Afrikanar, liksom? Ja, det er vel ikkje så dumt, viss han eller ho er derifrå. Viss ein no på død og liv skal legga vekt på korleis folk ser ut. Det blir som med forfattarar. Og kvinnelege forfattarar. Kven snakkar om mannlege forfattarar? Jo Nesbø er forfattar. Herbjørg Wassmo er kvinneleg forfattar. Slik er det berre. Personleg er eg meir oppteken av om dei er gode eller dårlege. Så får heller faren til Pippi forsetta med å vera negerkonge.

 

No kan ein jo skriva mest alt ein vil. Og det kan vera ei letting, sjølvsagt, å kalla ting ved deira rette namn. Men om ein kan kalla ein spade for ein spade, er det ikkje dermed sagt ein bør skriva gravemaskin, og heller ikkje skriva spade om ein meiner teskei. Less is more, heiter det, sjølv om Mae West, den frodige og fritalande skodespelaren (ja, da, eg heldt på å skriva sexbomba) frå USA sa at ”Too much of a good thing is wonderful”. Norman Mailer fekk ikkje skriva fuck i The Naked and the Dead i 1948, så han skreiv fug i staden. Då han vart presentert for ein annan forfattar, Dorothy Parker, sa ho: ”So you’re the man who can’t spell fuck.”

 

Eg les mykje krim, og det er snart vanskeleg å finna ei einaste bok i denne sjangeren utan eksessiv og oppfinnsam banning, eller inngåande skildringar av kjønnsleg omgang mellom personar av minst eitt kjønn, eller eventuelt begge delar. I tillegg til offer som er teke av dage på stadig meir groteske vis, hard drikking og tilhøyrande skildringar av høgfyll, lågfyll og bakfyll. Det er så ein kan ana at til og med Amalie Skram ristar oppgjeve på hovudet frå det hinsidige parnasset. Enkelte gonger kan more vera less.

 

Vi har ord rundt oss på alle kantar heile tida. Det er i fyrste rekkje orda som skil oss frå dyra. Dyra kan springa fortare, løfta tyngre, hoppa høgare, bli eldre, få fleire ungar og utkonkurrera oss på mest alle felt. Men dei har ikkje ord. Umælande krek, seier vi, sjølv om det urettvist å frådøma dei heilt språk, for dèt har dei jo. Det er orda som gjer oss til menneske. I begynninga var Ordet, står det i Bibelen.

 

Men kva vi altså legg i orda, og kva ord vi bruker, kva ord vi likar og kva ord vi nødig høyrer, ikkje seier og slett ikkje skriv, det fortel noko om oss. Kanskje endå meir, om eg skal få vera så fri, fortel det om oss kor mykje det bryr oss kva andre meiner om orda våre, kor mykje respekt vi har for andres ord. Greitt nok, tenkjer eg. Nokre gonger lyt ein snakka høgt og seie det folk ikkje likar. Det kan vera naudsynt for å få verda framover, men å ha respekt for andres kjensler er òg ein fin ting. Til dømes ikkje kalla kvarandre med stygge nemningar av rein tankeløyse. Kanskje er det ikkje alltid naudsynt å bruka ord du veit andre ikkje likar. Men sei elles det du vil, det er ytringsfridom i landet. Berre eg slepp å skriva det på tavla.