Ut på dato? Best før?
Kva er det med jula? Kvifor er ho så umogleg å vere forutan? Jo, jo, eg skjønner noko av det, ho er jo viktig for meg, òg, men så aldeles overstyrande alt, så umogleg å endre på, i sjølv dei minste detaljar? For å vere tydeleg, eg stiller meg altså ikkje på utsida og peiker nase, eller eventuelt inne i glashuset med tunge skyts. Nei, eg berre lurer, rett og slett, ærleg og beint fram: Kva i all verda? Har ikkje mykje av styret gått ut på dato?

Og nå ser eg heilt bort frå det religiøse aspektet, så det er sagt. Påske, greitt, det kan ein klare seg utan. Og Sankthans, det hender det seg eg ikkje hugsar, ein gong. (Og, nei, ikkje på den måten).  Påskeferien er god, han, fine fridagar, nå som ein har kome seg inn i ein bransje som ikkje køyrer skift. Ein kan kose seg inne med detaljskildringar av groteske brotsverk, replika  av fjørfe i marsipan og dårleg skiføre. Våren snart i anmarsj. Fint. Men blei det ikkje påske, kom våren lell. Men vinter utan jul?

Det er nå det eine. På ein måte forståeleg, òg, at vi treng jula for å stykke opp vinteren. Fram til jul, liksom. Det er eit slags målepunkt. Etter jul. Langt fram. Fint med jula for å live og lyse opp den mørkaste tida. Fint høve til å tenne på ting inne og hygge seg. Føtene opp på peiskanten, sjokoladebitar med krem og smørauge og eit drygt glas akevitt for å hjelpe hjarta og kretsløpet å pumpe feittmolekyla rundt i årene.

 Men desse tradisjonane? Og nå skal eg ikkje læst som eg er utan brest og synd, splinten i andre sine og bjelken i eige auga og slik vidare. Eg er akkurat like tradisjonsbunden, for å seie det på fint, eller ute av stand til å bruke hovudet og tenkje nytt, for å seie det ende ut, som dei fleste andre. Eg begynner òg å hyperventilere ved tanken på jul utan heimebaka lefse og heimebrygd juleøl. Eg hadde antakeleg overlevd utan. Eg hadde nok det. Men grunnen til at eg i det heile tatt kan snakke om det og puste normalt, løfte det fram som eksempel, eit skrekkens eksempel på binding til fortida og fossilerte oppfatningar, er at eg veit eg allereie har lefse i frysaren og øl på dunken.

 Det har hendt eg har prøvd å førestille meg det: Desember kjem. Ikkje noko spesielt med det. Det blir mørkare og mørkare om kveldane. Heilt normalt, det er slik det skal vere. Tjuande desember. Ingen gjer noko særskilt. Den treogtjuande. Om kvelden. Vesle-kva for noko? Nei, det er onsdag, det er vel kryssord i Dagbladet, det får ein få med seg. I morgon er det torsdag og eg har dei to første timane. Bra eg har laga opplegg. Og på måndag er det den åtteogtjuande, og da er det nyårsaftan på torsdag og fri på fredag. Ein ekstra fridag, det er godt med ei langhelg slik i slutten av desember, for den månaden er så lang og mørk. Neste år blir det jo ingenting sidan det er skotår, så nyårsaftan kjem på laurdag. Ja, ja. Det kunne ha vore slik?

 Men slik er det ikkje, tvert imot, no høyrer eg nokre hardt råka sjeler har måtta stå på venteliste for å få tak i adventskalender til gullfisken. Da er det jammen godt at ein kan kjøpe nok ribbe til å fø heile familien og halve slekta for mindre enn det ein betaler for ei baconpølse på Shell. Nå er det nokre som seier at det finaste i livet er gratis, men det bør vel ikkje bety at alt tullet vi visseleg ikkje treng skal vere latterleg dyrt, mens ting det ligg verkelege verdiar i skal gå for ein slikk og ingenting? Det er vel ribba som bør koste flesk, for å seie det slik?

 Det var ein digresjon. Tilbake til eigen idioti. Eg kunne ha sagt ein del sarkastiske ting om å dra vegetasjon inn i stova og gå i ring rundt han, om å ljuge for små barn, skræme vatnet av dei med å kle seg ut og dra på seg gamle, stygge, sprukne masker som kjem til å sende dei i terapitimar som førtiåringar, og attpåtil vente at dei skal handtakast med monstret og takke. Eller å bere merkeleg, turr bakst inn og ut av kaffiselskap etter kaffiselskap, heilt til han går i oppløysing og må kastast til småfuglane, til glede, ikkje berre for dei, men for alle, eigentleg.

 Eg kunne ha gjort det, snakka  om kor håplause andre er, altså, men som sagt, eigne handlingar feller meg. Eg prøvde riktig nok å kaste frampå om å sløyfe ein av dei mest arbeidskrevjande tradisjonane i år, det skal eg ha. Men så vart eg altså nedstemt, motarbeidd av sentrale deler av mi eiga slekt. Saken er, at hos oss må vi ha surpølse til jul. Må ha det, berre må ha det. Veslejulekvelden, etter klokka fem, når huset er pynta , og treet står der, meiningslaust, men triveleg opplyst, da et vi jula inn i familien min: Vi tek den første, smattande og svakt kritiske supen av juleølet samstundes med at vi «smakar på», som vi seier, surpølsa. Eller fråtsar, som andre kanskje ville seie.

Og surpølse er altså ein tradisjonsrett, som du sikkert skjønner. Det merkelegaste med surpølse er at nesten alle som får smake det, liker det. For høyr her: Du tek passe grove sauetarmar og gjer reine.  Så tek du skrapkjøtet frå sauen (før brukte eg hovudet, det orkar eg ikkje kløyve og gjere reint lenger, så eit lite steg framover har eg teke), kokar og mel det saman med ein graut du har kokt av heil bygg og mjølk, blandar det heile godt, saltar og krydrar med allehånde, stappar det i tarmane, trekker pølsene i kraft nokre minutt og henger dei så opp på kjøkenet ei vekes tid til dei har vorte sure. Så skulle ein kanskje tru at neste steg var å kaste dei, men nei, dette er skikkeleg fysemat. Tru meg.

 Men eg tenkte altså at det var mogeleg å klare seg utan i år, sidan vi alle hadde litt for mange prosjekt på gang; og sidan det er ganske mange operasjonar ( nesten bokstaveleg tala) frå sauen står intetanande i bingen og tygg, til delar av han heng oppunder taket og surnar. Å gjere reint tarmar høyrest greitt ut, men det inneber mykje du ikkje vil høyre om. Dette sløyfer vi i år, sa eg, det går heilt fint. Ikkje tale om, sa dei eg trudde var på mi side. Veslejulekveld utan øl og surpølse? Gløym det, mor. Så da måtte mor likevel til pers og lage mat dei fleste trass alt klarer seg rimeleg greitt utan, og som, omrekna i timebetaling for ein norsklektor med opprykk og maksimal opptening antakeleg ville, om det var til sals, koste det same pr. kilo som beluga-kaviar. Ikkje fordi lektoren tener så feitt, men fordi det tek så inn i helsikes lang tid å lage det.

Sanninga er sjølvsagt at eg er letta. Eg vil jo ha, eg òg. Og eg vil ha eit grantre inn i stova, juledukar – nokre av dei ganske stygge, men gamle – utover bord og benkar, brannfarlege lysestakar i vindauga som eg derfor aldri tør å tenne lys i, sylte i frysaren og ganske heftig hjarteflimmer rundt tjuande desember. Sanninga er at eg ikkje veit, og ikkje ser ut til å kunne finne ut, kvifor jula har dette grepet på oss, er så utenkjeleg å unnvera. For når det er umogeleg å kvitte seg med også dei mest bakstreverske og til det meiningslaust arbeidsintensive tradisjonane, da ser det ut til at jula er komen for å bli, for å seie det slik. Kanskje best før, men ikkje ute på dato.

Berit Brænd