Total kjering

Du har sikkert tenkt over det, du òg. Det er ein lyd som det blir mindre og mindre av rundt oss. Lyden av kyss og kjæling, av kiling og kjærleik. Og noko blir det meir og meir av: sjusk og sjølvtekt. Total  skjering. Vi tek oss til rette språkleg, for det eine er lettare enn det andre. Det går rett vest.

Eg snakkar sjølvsagt om kj-lyden. Fråværet av den er sjølvaste symbolet på språkleg forfall og undergang. Ungdomen,  dei kan ikkje seie kj, seier vi, og uttalar sjølve lyden overmåte klårt og tydeleg. Eller, dei kan nok, dei gidd berre ikkje.   Dei kunne kanskje ta seg saman! Snart gidd dei vel ikkje å dra på seg kleda om morgonen. Det blir for skjeisamt.

For ein norsklærar er det sjølvsagt mykje fint irritasjons- og opphissa debattstoff i slikt. Det, og at det snart ikkje er nokon som kan skilje på de og dem i bokmål. De ser meg og jeg ser de. Det har gått inn i talemålet overalt, og det er på full fart inn i skriftspråket, òg. Eg blir like oppgitt kvar gong. Ein kan ikkje vite kven som ser kven når det er slik. Eller, vent litt. Dei ser meg. Eg ser dei. Det går visst bra på nynorsk, forresten. På mi eiga dialekt, òg, når eg tenkjer meg om. På bokmål er det subjektforma som tek over. Der eg kjem frå, er det objektforma, døm. Døm ser meg. Je ser døm. Joda, det går greitt.

Likevel egrar eg meg, kvar dag, og av eit fullt hjarte. Kan det vere så vanskeleg å skilje skjegg og kjeft? Ja, seier elevane mine. Eg høyrer ikkje forskjell ein gong, sa ei jente. Vanskeleg å tru på, tenkte eg. Men så dreg det etter med meg: Eg høyrer ikkje forskjell på alt eg heller. Eg høyrer skilnaden på bønner og bønder. Og sola og Sola. Men mange asiatiske språk har enda fleire tonem, som det heiter, når tonefallet bestemmer kva ordet betyr.  Eg hadde ein norsklærar ein gong som refererte ein misjonærvenn på oppdrag i Kina. Han hadde lært seg mandarin og var rimeleg fornøgd med sin eigen innsats i ei gudsteneste på det lokale språket. Heilt til ein kinesisk venn spurde han, på engelsk: Kvifor sa du gris kvar gong du skulle seie Jesus? Same teiknet, ulikt tonefall. Eg har ei tysk venninne som snakkar perfekt norsk, men bønner og bønder går i eitt for henne. Eg, på mi side, klarer heller ikkje å skilje mellom c og ҫ, som i følgje mi serbiske venninne har heilt ulik uttale. Det vi er oppvakse med, går greitt. Men det vi må lære i vaksen alder, er det verre med. Og når ungdomen høyrer berre skjole og skjylling, da går kinoen og kjøttkakene same vegen.

Blir det ikkje misforståingar av slikt? Ikkje så ofte som ein skulle tru. Forståinga av språket ligg mykje i konteksten, samanhengen. Serverer du skjøttkaker, skjønner nok gjestane kva som ligg i sausen. Det kan bli enkelte morosame augneblink, som guten som skjøpte gullskjede til kjærasten sin. Skjekt å ha, sikkert.

Norsk er ikkje eit heilt enkelt språk i utgangspunktet. Du kan skrive same lyden på ulike måtar, og det gjer det vanskelegare for dei stakkarane som skal lære det, enten det er barn eller vaksne. Skj-lyden kan til dømes skrivast på ti måtar.  Trur du meg ikkje? Sjå her: skjell, vers, giro, slapp, schæfer, sheriff, journalist, match og ski. Nokre av dei opphavleg utanlandske, ja visst, men vi skriv det slik.  Og apropos ski. Ein gong, for ein åtte-ni hundre år sidan, sa vi s-ki her i landet. Ikkje skji, men s-en og k-en kvar for seg, slik det skulle vere på den tida. Det same gjorde dei i heile det norrøne området. Så, på eitt eller anna tidspunkt begynte nokon å seie ski, slik vi seier det i dag. Nokre ungdomar, sikkert. Og eg set ein femtilapp på at foreldra deira himla med auga og stønna over middagsbordet; at det ikkje kunne gå an å snakke som folk! Men vi veit korleis det gikk. Nordmenn og svenskar var slappe i uttalen og gjekk for skji, mens danskar og engelskmenn heldt sin sti rein og seier s-ki den dag i dag.