Eystein på en onsdag:
Fattigfolk og personligheter på Mogrenda og i Atnedalen på 1800- tallet

- Halvor Pedersen (Tangguten)

Fortalt på Fossedagene 2017
av Eystein Fossum
sollia.net vil på onsdager framover presentere det foredraget Eystein Fossum holdt oppe på Mohaugen på fredagens kulturvandring under årets Fossedager.

Halvor Pedersen (Tangguten)

var født på Tangen i 1815 døde i 1890-åra og gikk under kallenavnet Tangguten. Han var en snodig skrue og villmann. Det sies at han skjøt 11 bjørner i sitt liv. Han drev med mye rart og var blant annet den siste som drev jernblæstring i bygda.

Tangguten er modell i boka «Svein Skyttar» som Gunnar Østerdøl skrev. Det er antakelig virkelige, om enn noe dramatiserte historier, som der fortelles. Boka skildrer en bygdeoriginal og villmann med masse drømmer, men ofte urealistisk forhold til virkeligheten. Han voks opp i fattigdom og måttet tidlig greie seg sjøl – på godt og ondt. Jeg skal her bare gi noen av det oppkomme av historier som er skildret i boka.

Da han skulle gå for presten til konfirmasjon, var det nødvendig å ha med seg noe til presten som bestikkelse. Presten ble da også kalt «sauepresten» da de rikeste hadde med seg en sau til han. Tangguten hadde med seg noe smør som presten fikk. Det var langt å gå og han brukte to dager på hver tur til konfirmasjonsforberedelsene. Lese kunne han ikke, men det gikk bra de par første gangene da han ikke ble spurt om noe. Men tredje gangen spurte presten: «Hva betyr det å prøve seg selv?» Tangguten såg ned i golvet, så på presten og så opp i taket. Endeleg kom det eit svar: «Det er når ein vert vaksen og skal bort frå heimen og ut i verda for å træle for føda i skrotten og kleda på kroppen». Presten ristet på hovudet og sa. «Det er nok ei heilt anna meining med dette». Han ga guten fleire spørsmål, men fekk ikkje dei svar som skulle til. «Har du gløymd det vesle du kunne frå før og no, Halvor?»   - «Kven kan hugsa på alt?» vara Tangguten. «Ja, eg kan diverre ikkje konfirmera deg, guten min», sa presten og klappa han på aksla. «Det får du gjera som du vill med, men eg vil ha att smøret mitt, så vidt du veit» svara Tangguten.
Tangguten kom heimatt med smørstykket sitt.

Mor hans ble lei seg og det ble mye gnål heime. Det endte med at han tok med seg rifla og drog til fjells på ski og borte ble han i flere år. Han var innom noen setrer og stjal ting som han kunne selge på sin veg. Etter hvert endte han i Nord-Norge. Etter det han fortalte da han kom hjem, var han med på fiske, han lærte seg å smi og å stelle klokker. Men alt dette var nok så som så – mest prat som det meste han drev med. Utover sumaren og hausten rakla han gard i mellom med skreppa på ryggen og smidde, men då det lei over jul og det vart kaldt, syntest han det var best å vera inne. «Eg vil ikkje bry meg meir med smidinga før det lid utpå våren», sa han. Han tok til med klokkearbeid. Det gjekk bra ei lita rid, men så fekk han to stueklokker han skulle stelle på same dagen. Han tok sund både to og la dei på kvar si side av bordet, men som han for så kom han til å velte bordet over ende så klokkedelane rulla ut over heile golvet. Han tok sopelimen og sopa saman delane, og etter langt arbeid fekk han alt på bordet att. Så tok han til å måle og prøve seg fram, men kom ingen veg. Han vart sitjande den dagen og langt utpå den andre, men klokkene fekk han ikkje i saman att. Då hadde han alle delane i ein sekk. Dagen etter då eigarane kom og skulle henta dei, fant han fram sekken og sa: «De får dele som dykk er vener til». Etter det var det lagt mellom kvar klokke han fekk å stelle.

Men det var som jeger han hest ville stå fram – og kjent i fjellet var hen – men om han var noen storjeger kan det diskuteres– sjøl om han etter sigende skulle ha skutt 11 bjørner i sitt liv. Ofte svalt han og tigging var en måte å overleve på – men han ville også gjøre rett for seg. «Om hausten gjekk han med hunden, børsa og ein tom matsekk. Rett som det var kom han på setrane mest ihelsvolten og spurte om å få litt til livs. «Gjeng det som eg meiner så skal det kanta ein som har fire føter med det fyrste og då skal dykk få fersk mat», la han alltid attåt. Det var for det meste langt imellom han skaut noko, og soleis kan ein veta at ferskmaten ikkje rakk åt alle som skulle ha, men når han skaut noko så spara han det ikkje heller. Han hadde soleis mat like lenge om han skaut mange eller få dyr om hausten.

Folk likte å høyre på de ville historiene hans, og for å holde han i humør, måtte de late som om de trudde på alle de vanvittige overdrivelsene hans. Men når han tagg mat og han sa at han skulle betale attende med kjøtt seinere, trudde folk lite på han. Då var det betre å sei at han fekk maten eller det han tagg om til gjevandes – då fekk dei i det minste eit takk.

Når Tangguten var i beit og skulde i vegen for å få noko å leva av så laut han over elva, men det gjekk ikkje til alle tider. Om våren i flaumtida og elles når ho var stor, var ein mann i beit for å kom over ho, og sjeldan fekk han hjelp da han var uvener med brørne sine. Mang ein gong banna han desse rikingane som åtte all den gilde skogen på austsida av elva men ikkje ville kosta på bru over ho. Folk lo av han og sa «Her vert det aldri verda bru». «Jaumen vert det det så. Eit anna år ved dette leite skal det være bru her. Det skal eg vera mann for». Men åra gjekk og inga bru vart av utan at noko skjedde. Ja mange sa når dei tala på noko som dei ikkje trudde skulle hende at «Det blir vel samtidig som tangguten får bru over elva det». Men langt om lenge begynte han til alle si forundring å bygge bru.  Og 14 år etter var brua ferdig. Da kunne han gå rundt å tigga og fortelle skrønehistoriene når og hvor han ville. Og det ble også samla inn penger til han for at han hadde bygd bru. Da ble han «storkar» og pengene ble sløst bort. To år seinare kom det ein isgang og reiv med seg brua og det så vel at ikkje eingong tomta der ho hadde stått var å sjå. Då han såg brua reiste gret han og sa til hunden som stod framom han: «No reiser levebrødet vårt, Passop».

En gang kom til og mede presten for å se på brua og prate med Tangguten, men etter hvert kom presten innpå ærendet sitt: «Du som er så gamal burde heller tenkje på ei anna bru, som eg nettopp har komme hit for å tala med deg om. Det er brua mellom himmelen og jorda. Har du tenkt på en brua?» «Å ja, eg har tenkt litegrann på den og». «Det var godt. Eg skal hjelpa deg til å finna ho, var meininga mi». «Å nei, du får sleppe det. Det er ikkje råd for meg å bruke slike karar som deg. Eg lyt nok fara beinvegen om skal eg tenkje på å koma til himmels». «Det at eg hjelper deg skal ikkje kosta korkje sylv elle gull». «Ja, så kostar det papirpengar, og det er ikkje betre for dei heller hjå meg». «Nei, det kostar inkje noko. Det skal du vera sikker på». «Kan du som er prest stå her å forsikra det. Det er ikkje mange dagar sidan eg høyrde at du hadde teke fem dalar for ei liktale som du held på ein snau halvtime». Presten svara ikkje meir, men sa farvel og gjekk.

På jaktturane var han ofte svolten og fraus mykje. Men han kjente kvar eit tre og kvar ein stein i fjellet. Mange hytter og holar laga han sjølv. Desse hyttene og holane har fått namn etter han. Her er namnet på nokre av dei:  Tangguthytta i Brattskardet, Tanggutstua i Helgerudåsen, Tangguthola i Blåhøgda, Tanggutbjørnhiet i Styggberget. Der i Styggberget skaut han ein bjørn som hadde lagt seg i hi ein sein haust, og då det leid på eftan og det var langt til folk, smaug han inn i hiet og la seg. Om morgonen mura han opp ein åre, og då vart det eit bra rom for eit menneskje. Sidan låg han der mang ei haustnatt og han sa meir enn ein gong: «Det er ingen stadt i verda eg søv så godt som i stoga mi eiga og i bjørnehiet i Styggberget».

H.S.